khỏe trân trọng nhất! Hôm nay, tôi rất hân hạnh khi được là người hướng dẫn cũng như là người
đồng hành với đoàn của chúng ta trong chuyến hành trình tham quan khu di tích địa đạo Vịnh
Mốc của tỉnh Quảng Trị!
Sau hơn 40 năm ngày miền Nam hoàn toàn giải phóng, non sông thống nhất, dân tộc ca khúc
khải hoàn trong niềm vui đoàn tụ. Những gì minh chứng về cuộc chiến vệ quốc vĩ đại vẫn còn đó
và nguyên giá trị, chứa đựng ý nghĩa sâu sắc. Dẫu chiến tranh đã lùi xa, nhưng những gì vẫn
được lưu giữ là minh chứng cho sức mạnh vĩ đại của toàn dân tộc và sự tàn phá khốc liệt của đế
quốc Mỹ. Đến hôm nay, khi những người từ bên kia giới tuyến quay trở lại và trải nghiệm ngay
trên chính những gì mà dân tộc Việt Nam tạo nên để duy trì sự sống và trải qua. Phần nào giúp
họ giải thích vì sao một dân tộc nhỏ bé, được trang bị vũ khí thô sơ lại chiến thắng một cường
quốc với sức mạnh quân sự hùng mạnh khiến cả thế giới khiếp sợ.
Vâng! Nói đến địa đạo Vịnh Mốc thì đó là cả một huyền thoại, là công trình xây dựng biểu trưng
cho sức mạnh, trí tuệ, lòng dũng cảm của dân tộc Việt Nam. Thể hiện sức sống kiên cường, bất
diệt của những người con đất thép huyện Vĩnh Linh, tỉnh Quảng Trị. Để làm nên làng hầm Vịnh
Mốc, che chở an toàn cho hàng vạn người dân trong những năm chiến tranh ác liệt là công sức
của cả tập thể. Nhưng, ít ai biết rằng người đã nảy ra sáng kiến đào địa đạo là một người chưa
học hết tiểu học...
Những năm 1964 trở đi, Mỹ cùng chính quyền tay sai đã gia tăng các hoạt động đánh phá ra
miền Bắc. Với vị trí tuyến đầu nên khu vực Vĩnh Linh phải hứng chịu một lượng lớn bom đạn do
không quân Mỹ rải xuống, rất nhiều làng mạc, công trình đã bị tàn phá hết sức nặng nề. Theo chỉ
thị của Khu ủy Vĩnh Linh thời kỳ đó, bằng mọi giá phải bám đất, bám làng, tiếp tục chiến đấu
bảo vệ quê hương. Và, để tiếp tục bám trụ trên vùng đất này, tạo được tâm thế chủ động theo tinh
thần “mỗi làng, xã là một pháo đài chiến đấu” thì việc đầu tiên là phải tìm được phương án
phòng tránh hợp lý, hạn chế các thương vong không cần thiết. Tiếp nhận chủ trương đó, người
dân Vĩnh Linh đã nhiều lần đào hầm để trú ẩn và tránh bom đạn. Tuy nhiên, sau nhiều lần bỏ
công sức để đào hầm chữ A, chữ U đều bất thành do sức công phá của bom đạn quá lớn. Đã
không ít lần hầm vừa đào xong liền bị đánh sập, khiến hàng chục, hàng trăm người gồm bộ đội
lẫn người dân phải nằm lại trong lòng đất.
Là Đồn trưởng Đồn Công an vũ trang 140, đóng tại Cửa Tùng, quản lý một vùng đất đai rộng lớn
và cùng sát cánh với người dân trong nhiều cuộc chiến chống lại kẻ thù xâm lược, ông Lê Xuân
Vy (hiện đã 85 tuổi, trú tại phường 5, TP Đông Hà) hiểu rõ sự mất mát quá lớn đó. Ông Vy cảm
thấy bị dằn vặt bởi không tìm ra cách nào để có thể bảo vệ an toàn tính mạng cho người dân. Bản
thân ông hiểu rất rõ, nếu thiết kế những căn hầm đơn thuần như vậy thì không đủ sức chống chọi
được với mưa bom, bão đạn của kẻ thù. Khi hầm bị bom đánh sập, cửa bít lại thì những người trú
ẩn trong đó cũng sẽ chết vì ngạt. Sau nhiều lần suy nghĩ, cuối cùng ý tưởng thiết kế làng hầm địa
đạo xuyên vào lòng đất, dựa trên nguyên lý của hầm chữ A, chữ U… cũng đã hình thành trong
suy nghĩ của ông.
Nghĩ là làm, tháng 2/1966, ông lệnh cho lực lượng trong đồn phối hợp với người dân bắt tay
ngay vào việc đào hầm trú ẩn. Cùng với Vĩnh Giang, Vịnh Mốc, Sơn Hạ, rất nhiều địa phương
khác của “vùng đất lửa” Vĩnh Linh cũng tích cực đào hầm địa đạo để tránh bom đạn. Trong quá
trình đó, đích thân ông Vy là người hướng dẫn cho bộ đội và người dân đào hầm. Hầm địa đạo
được thiết kế từ Đông sang Tây để tránh bom đạn. Ông Vy lý giải: “Việc tôi chọn đào địa đạo
theo hướng Đông – Tây vì nếu Mỹ ném bom từ biển vào có thể chỉ phá được một đoạn ngắn hầm
phía Đông, còn phía Tây nằm sâu trong đất liền sẽ an toàn”. Sau gần 300 ngày, lực lượng vũ
trang và người dân đã hoàn thành xong việc đào địa đạo, nhưng ông Vy lại tính toán cẩn thận
hơn. Nếu khi địch nắm bắt được và ném bom thì những người sống và chiến đấu trong lòng địa
đạo sẽ rút đi đâu? Nghĩ vậy ông cho đào tiếp một đường rút lui theo hướng ngược lên mặt đất với
chiều dài gần 60m. Có 2 tổ xung kích gồm sáu người đứng từ độ sâu 25m (đáy tầng ba) đào
ngược lên mặt đất. Suốt một tháng ròng, đường thoát hiểm lên mặt đất được hoàn chỉnh. Đây là
lối đi bí mật mang tính sống còn, chỉ có lực lượng vũ trang mới biết được để tránh bị bại lộ.Công
trình này được hoàn thành vào năm 1967. Theo đó, hàng trăm hộ gia đình đã chuyển cuộc sống
trên mặt đất vào địa đạo mới có thể bảo toàn được mạng sống giữa những “làn tên, mũi đạn” của
kẻ thù xâm lược. Quá trình đào địa đạo thiếu thốn rất nhiều thứ bởi công cụ lao động chỉ là
những đồ vật thô sơ như cuốc xẻng, quang gánh, xe cút kít. Phương tiện kỹ thuật hiện đại nhất để
ông Vy lấy căn cứ đào địa đạo chính là một chiếc la bàn cũ kỹ. Hơn nữa, ở dưới lòng đất, anh em
vẫn đang đào địa đạo nhưng phía trên đầu vẫn hứng chịu bom đạn của kẻ thù. Trong lúc đào bới,
hầu hết các đơn vị thắp đèn dầu, đuốc tre... Khi ấy, oxy trong lòng địa đạo thiếu trầm trọng, khói
của chiếc đèn dầu khiến không ít người ngạt thở. Để tạo động lực cho các đội đào địa đạo, ông
Vy tổ chức các đợt thi đua giữa các tổ, nhóm. Tổ nào đào nhanh sẽ được phong là kiện tướng đào
đất. Tổ nhanh hơn được phong là đại kiện tướng. Nhờ thế mà dù chỉ ăn khoai sắn, tốc độ đào địa
đạo của quân dân Vĩnh Linh tăng đáng kể. Khó khăn gian khổ là vậy, nhưng với quyết tâm “một
tấc không đi, một ly không rời”, quyết bám đất, giữ làng sản xuất và chiến đấu làm tròn nhiệm
vụ tiếp tế bảo vệ đảo Cồn Cỏ và chi viện sức người sức của cho chiến trường miền Nam ruột thịt,
nhân dân xã Vĩnh Thạch đã làm nên kỳ tích dưới lòng đất.
Thời điểm này, Vịnh Mốc là một địa đạo lớn nhất trong số 114 địa đạo trên mảnh đất Vĩnh Linh.
Hệ thống đường hầm có tổng chiều dài 1.701m, với 13 cửa (gồm 7 cửa thông ra biển, 6 cửa
thông lên đồi). Địa đạo là hình ảnh thu nhỏ của một làng quê đựợc xây dựng và kiến tạo dưới
lòng đất ở độ sâu từ 10 – 23m, được cấu trúc thành 3 tầng: tầng một là nơi sinh sống của nhân
dân; tầng hai là nơi đóng trụ sở của Đảng ủy, Ủy ban và Ban chỉ huy các lực lượng vũ trang; tầng
ba chủ yếu là kho hậu cần, cất giữ hàng hóa cho đảo Cồn Cỏ và miền Nam cũng như phục vụ cho
cuộc chiến đấu tại chỗ. Trong địa đạo có đầy đủ những công trình thiết yếu đảm bảo an toàn và
phục vụ cho đời sống như: trạm gác, bệnh xá, nhà hộ sinh, nhà bếp, nhà vệ sinh và nhiều lỗ
thông hơi được bố trí một cách hợp lý, khoa học. Trong lòng địa đạo có ba giếng nước và một
hội trường rộng với sức chứa trên 50 người.
Trong những năm tháng chiến tranh ác liệt với âm mưu tàn phá xóa trắng một vùng đất của đế
quốc Mỹ. Tính bình quân, mỗi người ở đây phải gánh chịu hơn 7 tấn bom đạn. Nhưng sự sống
vẫn nảy sinh từ trong cái chết, 17 đứa trẻ đã được chào đời ngay trong lòng địa đạo Vịnh Mốc.
Chính vì được xây dựng kiên cố nên dẫu trải qua sự tàn phá của chiến tranh, sự bào mòn của thời
gian, đến nay địa đạo Vịnh Mốc vẫn còn được giữ nguyên trạng. Sự kỳ lạ và mong muốn khám
phá, dạo bộ trên mặt đất của làng hầm địa đạo Vịnh Mốc là những hàng tre xanh mát và rợp
bóng thì ở phía bên dưới mặt đất ấy là một ngôi làng với đầy đủ sự sống như trên mặt đất. Để rồi
có những người khi đến đây đều thấy kỳ thú, sửng sốt và thầm thán phục sức mạnh và ý chí của
những con người nơi mảnh đất anh hùng Vĩnh Linh, để rồi có nhận định rằng: “Địa đạo Vịnh
Mốc giống như một toà lâu đài cổ nằm im lìm trong lòng đất, giấu kín biết bao điều kỳ lạ về
những con người đã làm ra nó và thời đại nó đã sinh ra”.
Địa đạo Vịnh Mốc luôn là điểm dừng chân thú vị và được nhiều du khách đặc biệt quan tâm. Từ
đầu năm cho đến nay có gần 10.000 lượt khách đến tham quan. Vào mùa cao điểm từ tháng 4
đến tháng 8 hằng năm lượng khách tham quan đến địa đạo Vịnh Mốc đều tăng. Nằm trong lộ
trình tôn tạo di tích, nhà trưng bày đang được xây dựng lại ở địa đạo Vịnh Mốc. Đây là dự án
trong giai đoạn một của quá trình trùng tu tôn tạo khu di tích làng hầm Vịnh Mốc. Hiện UBND
tỉnh Quảng Trị đang hoàn thành hồ sơ trình Bộ Văn hóa, thể thao và du lịch xem xét công nhận
địa đạo Vĩnh Mốc là di tích đặc biệt quan trọng của quốc gia. Mong muốn đưa di tích địa đạo
Vịnh Mốc xứng tầm là một huyền thoại sống mang đầy ý nghĩa sâu sắc phản ánh đầy đủ mọi mặt
của cuộc chiến tranh Việt Nam và nỗi đau thương nhân dân Vĩnh Linh phải gánh chịu cùng sự
tàn khốc của cuộc chiến.
Vừa rồi tôi đã cung cấp cho quý khách một số thông tin khái quát về địa đạo Vịnh Mốc cũng như
cuộc sống lao động gian khổ và vất vả như thế nào của quân và dân ta tại đây trong thời kỳ
kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Xin chân thành cảm ơn sự quan tâm và lắng nghe của quý
khách. Một lần nữa, xin chúc cho chuyến đi của đoàn chúng ta được an toàn và thành công tốt
đẹp!
Sưu tầm bởi Nhật Duy Trần.
