này, bởi vì số phận của ông có nhiều điều nghi vấn cho đến tận bây giờ.
Sau khi vua Thành Thái tỏ thái độ chống Tây và bị truất phế, thực dân Pháp muốn tìm một người
kế vị phải còn nhỏ tuổi để dễ sai khiến và không dám chống đối. Khâm sứ Lévecque vào Hoàng
cung cầm danh sách của các Hoàng tử con Vua Thành Thái để. .. chọn vua, lúc điểm danh thì
thiếu mất Vĩnh San. Thì ra Hoàng tử Vĩnh San đang chui dưới gầm giường bắt dế. Do không kịp
đưa về nhà tắm rửa, nên Vĩnh San được ra mắt trong tình trạng mặt mày lem luốc, quần áo ướt
đẫm mồ hôi. Thoạt trông, Lévecque đồng ý ngay vì thấy đứa bé mặt mày dơ dáy, nhìn nhút nhát
và có vẻ như... đần độn, chắc dễ sai khiến sau này (!?). Thế là đại diện nước Pháp chọn Vĩnh San
làm Vua khi mới 7 tuổi, sau khai tăng lên thành tám tuổi. Cái tên Duy Tân được triều thần đặt
cho vì muốn tưởng nhớ đến vua Thành Thái với giấc mộng đổi mới không thành.
Thế nhưng, người Pháp đã lầm! Ngay sau lễ Tôn Vương một ngày (5-9-1907), vua Duy Tân đã
tỏ ra khác hẳn, nhà vua không hề có một cử chỉ nhút nhát sợ Tây, ông đã tiếp viên quan toàn
quyền Đông Dương thẳng bằng tiếng Pháp với một vẻ tự tin. Một nhà báo Pháp đã thuật lại là "...
Một ngày lên ngai vàng đã thay đổi hoàn toàn bộ mặt của cậu bé lên tám". Thái độ chống Pháp
của vua Duy Tân sớm bộc lộ ngay khi còn nhỏ. Có rất nhiều giai thoại kể về điều này. Một lần
nhà vua ra bãi tắm Cửa Tùng nghỉ mát, tay chân dính cát. Thị vệ bưng chậu nước cho vua rửa.
Vua vừa rửa vừa hỏi:
- Khi tay bẩn thì lấy nước mà rửa, khi nước bẩn thì lấy chi mà rửa?
Người thị vệ chưa biết trả lời ra sao thì vua nói:
- Nước bẩn thì phải tìm cách trừ khử những chất ngoại lai lẫn vào trong đó, hiểu không?
Viên thị vệ sợ quá, không biết nói ra sao. Năm vua 12 tuổi, khi đến dự yến ở Tòa Khâm sứ, một
viên cố đạo Pháp giỏi cả tiếng Việt lẫn tiếng Hán, thấy vua vẻ mặt khôi ngô bèn đưa ra câu đối
"Rút ruột ông Vua, tam phân thiên hạ". Đây là một câu chiết tự, chữ Vương khi bỏ đi nét Cổn ở
giữa thành chữ Tam, vừa mượn tích Tam Quốc, vừa ám chỉ việc chia nước Việt Nam thành 3 kỳ.
Không chút bối rối, vua Duy Tân đối lại ngay "Chặt đầu thằng Tây, Tứ hải giao huynh", vua
cũng đối lại bằng một câu chiết tự, chữ Tây bỏ bớt phần đầu phía trên trở thành chữ Tứ. Tuy vế
sau chưa thật hoàn chỉnh nhưng đã thể hiện chí khí chống Pháp dứt khoát của nhà Vua.
Năm 1912, Khâm sứ Mahe đã mở chiến dịch tìm vàng ở Huế, thậm chí đào cả lăng vua Tự Đức
để tìm vàng. Trừ đại thần Nguyễn Hữu Bài, cả triều đình đều nhắm mắt làm ngơ. Vua Duy Tân
nổi giận đóng cửa Hoàng cung tuyên bố không giao tiếp với người Pháp cho đến khi Mahe bị
toàn quyền Alber Saurre khiển trách. Tuy nhiên với Nguyễn Hữu Bài, một đại thần lớn vua Duy
Tân cũng bày tỏ sự thất vọng, một lần đi câu ở Phú Văn Lâu, vua Duy Tân ra vế đối "Ngồi trên
nước mà không ngăn được nước, trót buông câu nên lỡ phải lần". Nguyễn Hữu Bài đối lại: "Nghĩ
việc đời mà ngán cho đời, đành nhắm mắt đến đâu hay đó". Vua Duy Tân cho rằng Nguyễn Hữu
Bài là người cam chịu trước số mạng.
Vua Duy Tân cũng nhiều lần bày tỏ sự phản kháng, năm 13 tuổi vua muốn cử ông Nguyễn Hữu
Bài sang Pháp để yêu cầu duyệt lại hiệp ước Patenôtre ký năm 1884 vì ông cảm thấy việc thi
hành của hiệp ước ấy không đúng với những điều kiện mà hai bên đã ký kết với nhau. Năm 15
tuổi, Vua Duy Tân đã triệu tập cả sáu ông đại thần trong Phụ Chính, bắt buộc các vị phải ký vào
biên bản để đích thân Vua sẽ cầm qua trình với tòa Khâm sứ nhưng đều không thành vì Triều
đình đều sợ Pháp nên đã báo cho Thái Hậu can vua. Những việc này khiến vua Duy Tân không
còn tin tưởng triều đình trong việc chống Pháp nữa. Có lần các quan lại đang can gián vua Duy
Tân, Nguyễn Hữu Bài đi ngang qua, bèn vào tâu vua: "Bệ hạ muốn chống Pháp nhưng lấy gì
chống họ? Bệ hạ không có quân đội, bệ hạ cũng không có tài chính!". Vua Duy Tân ngẫm nghĩ
rồi nói: "Vậy thì phải kêu gọi dân chúng nổi dậy đánh Pháp". Quan điểm khởi nghĩa chống Pháp
dựa vào dân chúng của vua dường như đã manh nha từ lúc này.
Vua Duy Tân thích con gái của Thượng thư Hồ Đức Trung và muốn lấy làm phi, lễ hỏi đã được
gửi sang thế nhưng chỉ còn 2 tháng nhập cung thì vua đột ngột từ hôn, yêu cầu triều thần tìm
người khác. Sau này Pháp điều tra mới biết vua linh cảm được sự nguy hiểm nên không muốn
gia đình họ bị liên lụy, bởi lúc này vua đã được tổ chức Việt Nam Quang Phục hội do Trần Cao
Vân và Thái Phiên thuyết phục cùng tham gia kế hoạch khởi nghĩa đánh Pháp. Không ngờ ngày
3-5-1916 khi cuộc khởi nghĩa chuẩn bị diễn ra thì kế hoạch bại lộ, Pháp tước hết khí giới của lính
người Việt, Vua Duy Tân không biết nên đã rời khỏi kinh thành và bị bắt, lúc này nhà vua mới
16 tuổi. Pháp bắt triều đình Huế phải xử, Thượng thư bộ Học Hồ Đắc Trung được ủy nhiệm thảo
bản án. Ông Trần Cao Vân tuy bị giam trong ngục nhưng nhờ được người đưa được một mảnh
giấy cho ông Hồ Đắc Trung xin được nhận hết tội để Vua thoát nạn. Ông Hồ Đắc Trung lấy lý
do vua còn nhỏ, chưa trưởng thành và làm án đổ hết tội cho 4 ông Thái Phiên, Trần Cao Vân,
Tôn Thất Đề và Nguyễn Văn Siêu. Bốn ông đều bị chém đầu còn vua Duy Tân thì bị đày đi đảo
Réunion cùng với vua Thành Thái.
Nếu như vua Hàm Nghi và Thành Thái đều không còn những hoạt động nào kể từ khi bị lưu đày
thì vua Duy Tân lại khác. Tháng 3-1920, Hội nghị Hòa bình các quốc gia châu Âu diễn ra tại
Versaille, cựu hoàng Duy Tân gửi một lá thư đến báo "L'Humanité" đòi Việt Nam phải được trở
thành một quốc gia độc lập và trung lập như mọi quốc gia châu Âu khác! Dĩ nhiên những đòi hỏi
này không được thực dân Pháp đếm xỉa đến. Khi vua Khải Đinh chết năm 1925, Duy Tân đã gửi
về một câu đối: "Ông vội bỏ đi đâu, bỏ tiền, bỏ bạc, bỏ vợ, bỏ con, bỏ thầy tu, hát bội, bỏ hết trần
duyên trong một lúc. Tôi may còn lại đó, còn trời, còn đất, còn nước, còn non, còn anh hùng, hào
kiệt, còn nhiều vận hội giữa năm châu".
Vận hội đó của cựu hoàng Duy Tân phải đến 20 năm sau mới xảy ra, vào tháng 12-1945, Duy
Tân đã gặp được tướng De Gaulle và đạt được những thỏa thuận để giải quyết vấn đề Việt Nam
lúc bấy giờ. Theo đó tướng De Gaulle quyết định vào đầu tháng 3-1946 đưa Duy Tân trở lại ngôi
Hoàng đế Việt Nam thay thế cho Bảo Đại, ba kỳ thống nhất, dưới một chính thể trung ương hoàn
toàn tự do cai trị và tổ chức nền kinh tế của mình. Pháp đảm nhận phòng thủ biên cương cho Việt
Nam trong một thời hạn nào đó... Thế nhưng chuyến đi đó không bao giờ thực hiện được vì ngày
26-12-1945, trên đường về thăm gia đình ở đảo Réunion, chiếc máy bay chở Cựu hoàng Duy
Tân đã bị rơi gần Bangui thuộc Trung Phi, khi đó ông mới 45 tuổi. Cho đến những năm gần đây,
việc giải mật nhiều tài liệu quan trọng của Pháp đã cho thấy nhiều tình tiết quan trọng quanh
cuộc đời của cựu hoàng Duy Tân.
Thế nhưng sau năm 1975, đường Duy Tân đã bị đổi tên, và hoàn toàn không có con đường Duy
Tân nào khác. Nghĩa là, vua Duy Tân không còn được chính quyền mới đánh giá cao nữa, vì sao
vậy?
Từ sau khi bị đày đến Reunion, cựu Hoàng Duy Tân tách ra không sống gần vua cha Thành Thái
nữa. Nguyên nhân theo nhà nghiên cứu Nguyễn Đắc Xuân, ông đã được Hoàng tử Georges Vĩnh
San (Bảo Ngọc) có lần hé cho biết: Cựu hoàng Duy Tân rất kính trọng vua cha Thành Thái
nhưng ông vẫn sống tách biệt với cha. Vì nhiều lý do, nhưng có hai lý do chính là:
1. Vua Duy Tân không thích đời sống tình cảm dễ dãi của vua Thành Thái, không thích nghe cha
kêu ca về đời sống lưu đày cực khổ;
2. Vua Thành Thái là người “thủ cựu”, không thích những gì liên quan đến Pháp trong lúc đó
Duy Tân chấp nhận cuộc sống thiếu thốn, nhưng với tính cởi mở, cầu tiến, học để thông thạo
tiếng Pháp như tiếng Việt, làm quen tiếng Anh, tiếng Tây Ban Nha, chơi vĩ cầm, nhiếp ảnh, thỉnh
thoảng đi diễn thuyết, viết báo, đua ngựa và đánh kiếm. Ông có chân trong Hội khoa học, Văn
chương và Nghệ thuật, bài Variations sur une lyre briée (Những biến tấu của một cây đàn lia gãy
vỡ) được giải nhất văn chương của Viện Hàn lâm Khoa học và Văn chương La Réunion (1924),
ông không ngừng học hỏi để trở thành một người làm chính trị của thời đại mới.
Theo tài liệu và thông tin của các con vua Duy Tân kể lại thì những năm đầu ở đảo cựu hoàng
đau ốm liên miên, không bạn bè thân thuộc. Bởi không hợp với khí hậu nên bà Phi Mai Thị Vàng
đã phải quay về Việt Nam, dù sau này Duy Tân gửi giấy ly hôn để bà Vàng đi lấy chồng nhưng
bà vẫn một mực thủ tiết đến chết. Cũng vì điều này mà Duy Tân sau này chỉ có thể chung sống
với những phụ nữ khác chứ không thể cưới làm vợ. Do phải đi học để lấy bằng tú tài tại trường
trung học Leconte de Lisle mà số tiền cấp dưỡng chết đói hằng năm 35.000 quan Pháp gây cảnh
thiếu trước hụt sau nhưng Duy Tân không bao giờ hạ mình phàn nàn hay xin chính phủ Pháp
tăng. Sau một thời gian, Duy Tân tằn tiện mở được một tiệm sửa máy vô tuyến tại thành phố
Saint Denis. Ông đã thiết lập cho đảo Réunion một đài vô tuyến điện. Nhờ đài này mà ông liên
lạc được với lực lượng kháng chiến chống Đức của Pháp.
Khi Đức xâm chiếm nước Pháp, Duy Tân làm đơn xin được gia nhập quân đội Pháp chống phát
xít Đức nhưng không được Bộ Thuộc địa trả lời. Nhưng rồi ông cũng tham gia quân đội với hàm
hạ sĩ quan vô tuyến. Sau đó ông đăng lính bộ binh và sang châu Âu rồi được phong quân hàm
thiếu tá, nhiều người cho rằng ông đã bị lợi dụng trở thành lá bài của Pháp. Một nhà vua đã từng
chống Pháp nay lại gia nhập quân đội Pháp và việc ông đồng ý quay trở lại làm Hoàng Đế khi
nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đã ra đời và tuyên bố độc lập phải chăng là một hành động đi
ngược lại với lợi ích dân tộc?
Để trả lời câu hỏi này, cần xem lại những hoạt động của Duy Tân, ông đã tìm mọi cách để rời
khỏi Reunion sang Pháp, bằng cách xin nhập quốc tịch Pháp, xin nhập cư ở Pháp, kể cả việc gia
nhập quân đội cũng đều bị Pháp từ chối, thậm chí ngay cả khi tướng De Gaulle quyết định đưa
ông về Việt Nam cũng vấp phải sự phản đối quyết liệt của Bộ Thuộc địa Pháp. Đó là vì sau khi
theo dõi, Bộ Thuộc địa cho rằng vua Duy Tân là một người theo Tam Điểm (Franc-Macon),
thiên tả và có ý đồ chống Pháp khi ông được trở lại hoạt động chính trị ở Việt Nam. Sau khi vua
Duy Tân bị tử nạn, gia đình xin đưa hài cốt vua Duy Tân về Việt Nam Bộ Thuộc địa vẫn một
mực từ chối vì họ sợ người Việt Nam sẽ biến việc cải táng hài cốt vua Duy Tân thành một phong
trào chống Pháp vô cùng tai hại cho thực dân Pháp.
Mới đây, nhiều tài liệu liên quan đến vua Duy Tân được “giải mật” thêm nữa, trong tờ lý lịch cá
nhân thực dân Pháp nhận xét về con người vua Duy Tân là “...Có vẻ khó mua chuộc, rất độc lập,
mưu đồ rời khỏi đảo La Réunion để tái lập ngôi báu ở An Nam...” (...parait difficile à acheter,
extrêmement indépendant... intrigue pour quitter la Réunion et rétablissement trône d’Annam).
Quan điểm của thực dân Pháp đối với vua Duy Tân trước sau như một rằng “Vua Duy Tân theo
đuổi mục đích tái lập ngai vàng để chống Pháp”.
Một tài liệu gần nhất, ông Nguyễn Đắc Xuân tìm được với sự giúp đỡ của nhà sử học Vũ Ngự
Chiêu (Hoa Kỳ) giúp sao y được bản chính. Đó là Quyết định của Bộ Thuộc địa Pháp mang số
7312/102, ký ngày 3-12-1945 trả Hoàng tử Vĩnh San về lại đảo Réunion (laisser le prince rentrer
à la Réunion) với cấp bậc Tiểu đoàn trưởng và phụ cấp lương hằng năm cao hơn. Văn bản này
chứng tỏ Bộ thuộc địa không thực hiện chủ trương của Bộ chiến tranh Pháp đưa vua Duy Tân về
thăm nhà ở đảo Réunion trước khi đưa nhà vua về Việt Nam làm “nhiệm vụ con bài” của Tướng
De Gaulle.
Vì sao Duy Tân chấp nhận làm “con bài” của Pháp khi đất nước đã được độc lập? Những thông
tin sau này của những người Việt tiếp xúc với ông đã giúp chúng ta hiểu sâu hơn. Ví dụ linh mục
Cao Văn Luận thuật lại lời cựu hoàng Duy Tân trong hồi ký Bên dòng lịch sử: Người Pháp đang
cần sự hợp tác của chúng ta để tái chiếm Đông Dương. Họ chỉ chấp nhận cho ta thành mộtquốc
gia tự tro trong Liên Hiệp Pháp. Điều đó không trái với quyền lợi quốc gia.Dần dà chúng ta đòi
thêm quyền hành. Chúng ta biết làm gì hơn trước binhlực hùng hậu của Pháp và hậu thuẫn của
đồng minh Tây phương? Chúngta đã thấy những gương chống Pháp và tôi đây là nạn nhân của
một lốichống Pháp nóng nảy vụng về. Rồi đất nước chúng ta phải chịu một cảnhchiến tranh tàn
khốc mà kết quả chưa biết là thắng hay bại”.
Nhưng đáng tin hơn, chính ông Phạm Khắc Hòe đã được những người thân vua Duy Tân kể lại
rằng vua Duy Tân đã từng nói “Tôi không về Việt Nam chống cụ Hồ". Điều này có nghĩa là để
thoát khỏi sự theo dõi và giam cầm của thực dân Pháp, Vua Duy Tân đã tìm mọi phương cách để
có thể trở về Việt Nam chống Pháp, đấy là sự mưu trí, nhẫn nhịn của một vị vua thông minh và
yêu nước ngay từ bé. Cũng có thể chính vì câu nói đó mà ông đã phải chết?
Với những chứng cứ mới thu thập được, có thể khẳng định Duy Tân là một người yêu nước, ông
cũng có những dự định riêng cho đất nước, cho dân tộc theo cách của ông. Cuộc đời vua Duy
Tân là một cuộc đời bi thảm, ông sẵn sàng hy sinh ngai vàng để chống thực dân Pháp, hy sinh
tình riêng cho nghĩa lớn, chấp nhận một cuộc sống thiếu thốn của kẻ lưu đày học hỏi tinh hoa của
kẻ cai trị mình để nhẫn nhục chờ ngày giành độc lập cho đất nước. Ông xứng đáng được vinh
danh như những nhà yêu nước lớn khác của dân tộc Việt Nam.
Năm 1987, hài cốt của Vua Duy Tân được mang về mai táng ở An Lăng (Huế) cạnh vua cha
Thành Thái. Ở Huế, Đà Nẵng, tên đường Duy Tân đã được đặt lại ở những đường phố lớn, còn ở
thành phố Hồ Chí Minh đến nay vẫn chưa có lại đường phố mang tên Duy Tân, đây là một điều
đáng tiếc. Không phải chỉ trả lại con đường cũ mang tên ông, mà cần phải đặt tên Duy Tân cho
một con đường mới lớn hơn, xứng đáng hơn với tấm lòng yêu nước của ông.
