Nếu Việt Nam chúng ta tự hào với mảnh đất trải dài bên bờ biển đông lộng gió, nơi giao lưu của
nhiều luồng văn hóa khác nhau trên thế giới thì quê hương Quảng Nam càng tự hào hơn khi trên
một diện tích không lớn lắm đã có hai trong năm di sản thế giới của quốc gia: khu đền tháp Mĩ
Sơn và phố cổ Hội an. Nhắc đến Mĩ Sơn ta có thể không nhắc đến những đêm trăng huyền bí
trên tháp cổ rêu phong. Nhưng nhắc đến Mĩ Sơn ta không thể không nhắc đến nét đặc sắc trong
nghệ thuật kiến trúc và điêu khắc của khu đền tháp cổ kính này.
Thánh địa Mĩ Sơn nằm ở khu vực thượng lưu sông Thu Bồn, cách thành phố Đà Nẵng khoảng 30
km tính theo đường chim bay về hướng Tây Nam, cách Trà Kiệu khoảng 10km về hướng Tây,
trong một thung lũng hẹp.Toàn bộ khu đền tháp này nằm trong lòng xã Duy Phú huyện Duy
Xuyên, là nơi thờ cúng tế lễ của ngươi Cham- pa xưa (dân tộc Chăm ngày nay). Đây là một quần
thể kiến trúc nổi tiếng nhất của người Chăm được xây dựng từ cuối thế kỉ IV đến thế kỉ XIII.
Ngày 24 tháng 9 năm 1979 Bộ Văn Hóa thông tin đã ra quyết định công nhận MSơn là di tích
kiến trúc nghệ thuật và hiện tại đã được UNESCO công nhận là di tích văn hóa thế giới.
Theo một số nhà nghiên cứu, sở dĩ người Chăm chon Mĩ Sơn làm thánh địa là xuất phát từ quan
niệm tâm linh phồn thưck. Địa lí tự nhiên ở đây có cấu hình như một bộ sinh thực khí với ngọn
núi Răng Mèo là hình ảnh của một dương vật thiêng (Lin-ga), bồn địa Mĩ Sơn là hình ảnh của
một âm vật thiêng (Yony), dòng suối Khe Thẻ là được xem là kẽ của Yony. Hình ảnh những bộ
sinh thực khí như thế được tạc bằng đá ta bắt gặp rất nhiều ở khu kiến quần thể di tích này.
Đến với Mĩ Sơn du khách không khỏi ngạc nhiên bởi nghệ thuật kiến trúc nơi này. Tổng thể các
đền tháp đều được xây dựng theo lối Ấn độ gồm một ngôi đền chính, xung quanh là những ngôi
tháp nhỏ và các công trình phụ dùng làm nhà tiếp đón khách, kho chứa lễ vật hoặc đặt bể chứa
nước dùng làm lễ thánh tẩy. Các tháp Chăm không rộng lắm. Thông thường bên trong chỉ thờ
một bộ Linga tượng trưng cho thần Siva chiếm gần hết diện tích, còn lại là một lối hẹp đủ để
người hành lễ xếp hàng một đi vòng quanh. Đền thờ được xây dựng rất kín, không có cửa sổ nên
bên trong thường thiếu ánh sáng. Vì thế mà trên ba vách tường đều có những ô nhỏ hình tam giác
để đặt đèn. Đền bao giờ cũng xây về hướng đông, hướng mặt trời mọc, nơi trú ngụ của thần linh.
Nét đặc biệt nhất dề nhận ra ở tháp Chăm là vật liệu xây tháp. Tháp được xây bằng gạch nung
ghép với những mảng trang trí bằng đá. Kĩ thuật xây gạch của người Chăm tinh vi và tuyệt diệu
đến mức ngày nay người ta vẫn chưa kết luận được vì sao những ngôi tháp xây bằng gạch không
có mạch hồ đã đững vững hàng ngàn năm với sương gió, mưa nắng và cát bụi. Thời gian chỉ có
thể làm mòn dần đi chứ không thể bóc rời các viên gạchays ra khỏi nhau. Rêu phong là nét đặc
trưng của các công trình cổ, nhưng với các tháp Chăm thì màu vàng tươi của gạch nung vẫn sáng
mãi, dù nó đã đứng đó qua hàng ngàn năm mưa nắng. Nếu không có những vết mòn do gió cát
để lại trên tường gạnh và những cây tầm gửi trên các nét hoa văn thì ta cứ ngỡ như tháp vừa xây
xong cách đây không lâu. Có lẽ vì thế mà trong sách cổ Trung Hoa đã ca ngợingười Chăm là
“Bậc thầy của nghệ thuật xây gạch”.
Về nghệ thuật điêu khắc, ở Mĩ Sơn ta bắt gặp một phong cách sáng tác râtý tinh tế duyên dáng và
thanh thoát nhưng vẫn giữ được sức sống một cách hài hòa và hấp dẫn. Dường như sự yên bình
và thịnh vượng của vương quốc đã làm nên tâm trạng của người nghệ sĩ Chăm và họ đã thổi hồn
cho các bức tượng, khiến chúng sống động hẳn lên trong vẻ đẹp duyên dáng mang đầy chất sáng
tạo và huyền bí.
Trong số các tác phẩm điêu khắc nơi đây, tượng thần Skanda đứng trên lưng con công là tác
phẩm kì lạ nhất. Những chi tiết trên tòn bộ thân hình con công được chạm lên một cách hoàn mĩ.
Đuôi chim dựng lên cao, ở đó từng sợi lông chim được diễn tả bằng một thủ pháp sắc sảo, chúng
xếp lại với nhau trên cái đuôi xòe rộng, Rồi đến đôi cánh, đôi chân và mình chim cũng được tạc
lên từng chi tiết nhỏ rất hoàn chỉnh. Tiếc thay đầu công đã bị gãy nên ta không thấy hết được vẻ
đẹp tinh thần của nó. Thần Skanda dựa lưng vào một tấm bia hình chữ U đảo ngược, gắn liền vào
đuôi công, đầu đội một chiếc gia ta có tám đóa hoa, tóc búi ngược thành năm lọn nhỏ, tay phải
cầm một lưỡi tầm sét hình thoi đặt trước ngực, tay trái buông dài xuống đùi trong tư thế sẵn sàng
ra trận của vị thần trẻ tuổi đã tiêu diệt được ác quỉ Tẩka đem lại yên vui cho cõi đời....
Đứng trước Mĩ Sơn ta như sống lại cũng các nghệ nhân Chăm với sự tài hoa, lao động sáng tạo
tuyệt vời tiềm ẩn trong từng đường kiến trúc, từng nét hoa văn. Càng tự hào về Mĩ Sơn bao nhiêu
ta càng tìm cách giữ gìn và phát huy giá trị của di sản bấy nhiêu .
------------------------------------
Phần 2: Thông tin sơ lược về di tích:
Thánh địa Mỹ Sơn thuộc xã Duy Phú, huyện Duy Xuyên, tỉnh Quảng Nam, cách thành phố Đà
Nẵng khoảng 69 km và cách thành cổ Trà Kiệu khoảng 20 km, là tổ hợp bao gồm nhiều đền đài
Chăm Pa, trong một thung lũng đường kính khoảng 2 km, bao quanh bởi đồi núi. Đây từng là nơi
tổ chức cúng tế của vương triều Chăm pa cũng như là lăng mộ của các vị vua Chăm pa hay
hoàng thân, quốc thích. Thánh địa Mỹ Sơn được coi là một trong những trung tâm đền đài chính
của Ấn Độ giáo ở khu vực Đông Nam Á và là di sản duy nhất của thể loại này tại Việt Nam.
Thông thường người ta hay so sánh Thánh địa này với các tổ hợp đền đài chính khác ở Đông
Nam Á như Borobudur (Java, Indonesia), Pagan (Myanma), Angkor Wat (Campuchia) và
Ayutthaya (Thái Lan). Từ năm 1999, Thánh địa Mỹ Sơn đã được UNESCO chọn là một trong
các di sản thế giới tân thời và hiện đại tại phiên họp thứ 23 của Ủy ban di sản thế giới theo tiêu
chuẩn C (II) như là một ví dụ điển hình về trao đổi văn hoá và theo tiêu chuẩn C (III) như là bằng
chứng duy nhất của nền văn minh châu Á đã biến mất. Hiện nay, nơi đây đã được thủ tướng
chính phủ Việt Nam đưa vào danh sách xếp hạng 23 di tích quốc gia đặc biệt quan trọng.
Mỹ Sơn có lẽ được bắt đầu xây dựng vào thế kỷ IV. Trong nhiều thế kỷ, Thánh địa này được bổ
sung thêm các ngọn tháp lớn nhỏ và đã trở thành khu di tích chính của văn hóa Chămpa tại Việt
Nam. Ngoài chức năng hành lễ, giúp các vương triều tiếp cận với các Thánh thần, Mỹ Sơn còn là
trung tâm văn hóa và tín ngưỡng của các triều đại Chămpa và là nơi chôn cất các vị vua, thầy tu
nhiều quyền lực. Những di vật đầu tiên được tìm thấy ghi dấu thời đại vua Bhadravarman I
(Phạm Hồ Đạt) (trị vì từ năm 381 đến 413), vị vua đã xây dựng một Thánh đường để thờ cúng
linga và Shiva. Mỹ Sơn chịu ảnh hưởng rất lớn của Ấn Độ cả về kiến trúc - thể hiện ở các đền
tháp đang chìm đắm trong huy hoàng quá khứ, và về văn hóa - thể hiện ở các dòng bia ký bằng
chữ Phạn cổ trên các tấm bia.
Dựa trên các tấm bia văn tự khác, người ta biết nơi đây đã từng có một đền thờ đầu tiên được
làm bằng gỗ vào thế kỷ IV. Hơn 2 thế kỷ sau đó, ngôi đền bị thiêu hủy trong một trận hỏa hoạn
lớn. Vào đầu thế kỷ VII, vua Sambhuvarman (Phạm Phạn Chi) (trị vì từ năm 577 đến năm 629)
đã dùng gạch để xây dựng lại ngôi đền còn tồn tại đến ngày nay (có lẽ sau khi dời đô từ Khu Lật
về Trà Kiệu). Các triều vua sau đó tiếp tục tu sửa lại các đền tháp cũ và xây dựng các đền tháp
mới để thờ các vị thần. Gạch là vật liệu tốt để lưu giữ ký ức của một dân tộc kỳ bí và kỹ thuật
xây dựng tháp của người Chàm cho tới nay vẫn còn là một điều bí ẩn. Người ta vẫn chưa tìm ra
lời giải đáp thích hợp về chất liệu gắn kết, phương thức nung gạch và xây dựng.
Những ngọn tháp và lăng mộ có niên đại từ thế kỷ VII đến thế kỷ XIV, nhưng các kết quả khai
quật cho thấy các vua Chăm đã được chôn cất ở đây từ thế kỷ IV. Tổng số công trình kiến trúc là
trên 70 chiếc. Thánh địa Mỹ Sơn có thể là trung tâm tôn giáo và văn hóa của nhà nước Chăm pa
khi thủ đô của quốc gia này là Trà Kiệu hay Đồng Dương.
Về mặt kiến trúc thì các đền tháp, lăng mộ ở Mỹ Sơn là nơi hội tụ của các kiểu dáng khác nhau,
từ những kiểu cổ đại hay kiểu Mỹ Sơn E1 (thế kỷ 8, Mỹ Sơn E1 và F1), kiểu Hòa Lai (cuối thế
kỷ 8 - đầu thế kỷ 9, Mỹ Sơn A2, C7 và F3), kiểu Đồng Dương (cuối thế kỷ 9 - đầu thế kỷ 10, Mỹ
Sơn A10, A11-13, B4, B12), kiểu Mỹ Sơn A1 (thế kỷ 10, Mỹ Sơn B5, B6, B7, B9, C1, C2, C5,
D1, D2, D4), kiểu chuyển tiếp Mỹ Sơn A1-Bình Định (đầu thế kỷ 11 - giữa thế kỷ 12, Mỹ Sơn
E4, F2, nhóm K) và kiểu Bình Định (cuối thế kỷ 11 - đầu thế kỷ 14, Mỹ Sơn B1 và các nhóm G,
H).
Nghệ thuật và kiến trúc qua bố cục đền tháp mang ảnh hưởng lớn của phong cách Ấn Độ. Khu
Thánh địa gồm nhiều cụm tháp, bố cục mỗi cụm tháp đều có một tháp chính (kalan) ở giữa và
nhiều tháp phụ nhỏ bao bọc xung quanh. Kalan thường thờ Linga (sinh thực khí) hay linh tượng
Shiva. Mặt trước mỗi cụm tháp là một tháp cổng (gopura), tiếp đến tiền đình (mandapa), hạng
mục công trình có chức năng là nơi sắp xếp lễ vật và múa hát nghi thức hành lễ. Bên cạnh là một
kiến trúc luôn quay về hướng Bắc (hướng thần tài lộc Kuvera), gồm 1 hay 2 phòng, gọi là Kósa
Grha dùng để chứa đồ tế nhuyễn và thức ăn (cỗ) cúng chư thần.[1] Các tháp đều có hình chóp,
biểu tượng của đỉnh Meru thần Thánh, nơi cư ngụ của các vị thần Hindu. Cổng tháp thường quay
về phía đông để tiếp nhận ánh sáng Mặt Trời. Nhiều tháp có kiến trúc rất đẹp với hình những vị
thần được trang trí với nhiều loại hoa văn. Phần lớn những kiến trúc này hiện nay đã bị suy tàn,
nhưng đây đó vẫn còn sót lại những mảng điêu khắc mang dấu ấn hoàng kim của các triều đại
Chăm pa huyền thoại. Những đền thờ chính ở Mỹ Sơn thờ một bộ linga hoặc hình tượng của
thần Shiva - thần bảo hộ của các triều vua Chăm pa. Những người cầu nguyện thời trước thường
đi vòng quanh tháp theo chiều kim đồng hồ trên một lối nhỏ.
Cụm tháp A (Kalan Mỹ Sơn A1) thờ 1 bộ Linga, có 6 ngôi đền nhỏ từ A2-A7 đối xứng nhau bao
quanh thờ các vị thần phương hướng (trừ 2 hướng Đông, Tây): hướng Đông-thần sấm Indra,
hướng Đông Nam-thần lửa Agni, hướng Nam-Diêm vương Yama, hướng Tây-thần bầu trời
Varuna, hướng Tây Nam-thần Nairta, hướng Tây Bắc-thần gió Vayu, hướng Bắc-thần Kuvera,
hướng Đông Bắc-thần toàn năng Isána. Tháp A1 có 2 cửa chính đối diện nhau, quay về 2 hướng
Đông và Tây. Bao phía ngoài, xa tháp chính A1 hơn, là các tháp phụ tương đối lớn, được ký hiệu
từ A8-A12, phân bố trên một mặt bằng vuông vắn.
Đối diện với cụm tháp A, là cụm tháp B (Kalan Mỹ Sơn B1) là cụm tháp trung tâm của Thánh
địa Mỹ Sơn.
Mặc dù chịu ảnh hưởng lớn từ Ấn Độ giáo, song biểu tượng của Phật giáo cũng tìm thấy ở Mỹ
Sơn, vì đạo Phật Đại Thừa (Mahayana) đã trở thành tín ngưỡng chính của người Chăm vào thế
kỷ 10. Một số đền đài đã được xây dựng trong thời gian này, tuy nhiên vào thế kỷ 17 nhiều tòa
tháp ở Mỹ Sơn đã được tu sửa và xây dựng thêm.
Tại Thánh địa Mỹ Sơn có một đền xây dựng bằng đá, nó cũng là đền đá duy nhất của các di tích
Chăm. Văn bia tại Mỹ Sơn cho biết, đền này được trùng tu lần cuối cùng bằng đá vào năm
1234.Nhưng rất tiếc là xây dựng chưa hoàn thành. Khi người Pháp khám phá Mỹ Sơn nó có nền
như ngày nay, phía trên là đống gạch khổng lồ mà họ phải dọn dẹp 2 tháng mới xong (theo Vòng
tròn Mỹ Sơn, tác giả Parmentier, 1904) Ngày nay, ngôi đền này đã bị sập (có lẽ do bom Mỹ
trong chiến tranh Việt Nam, vì ngay sát tháp là một hố bom sâu hoắm vẫn dấu tích) nhưng hệ
móng của nó cho thấy nó cao trên 30 m và đây là ngôi đền cao nhất của Thánh địa này. Các tài
liệu thu thập được xung quanh khu đền này cho thấy nhiều khả năng đây là vị trí của ngôi đền
đầu tiên vào thế kỷ 4.
Công việc bảo tồn đầu tiên diễn ra năm 1937 bởi các nhà khoa học người Pháp. Trong giai đoạn
từ năm 1937 đến 1938, đền A1 và các đền nhỏ xung quanh nó được trùng tu. Các năm sau, từ
năm 1939 đến 1943, các tháp B5, B4, C2, C3, D1, D2 được trùng tu và gia cố lại. Tuy nhiên,
nhiều tháp và lăng mộ (bao gồm tổ hợp A với tháp A1 đã từng rất tráng lệ - gồm tháp chính A1
cao 24 mét và 6 tháp phụ xung quanh, bị hủy diệt năm 1969) đã bị hủy diệt trong Chiến tranh
Việt Nam.
Phần lớn các đền đài trong các nhóm khu vực trung tâm như B, C và D còn tồn tại, và mặc dù rất
nhiều pho tượng, bệ thờ và linga đã bị lấy về Pháp trong thời kỳ thực dân hay gần đây được
chuyển tới các viện bảo tàng như Viện bảo tàng Lịch sử Việt Nam, Viện bảo tàng Thành phố Hồ
Chí Minh và Bảo tàng Nghệ thuật điêu khắc Chăm Đà Nẵng, vẫn có một viện bảo tàng Tuesday
dược thiết lập trong 2 ngôi đền với sự trợ giúp của người Đức và Ba Lan để trưng bày các mô
hình các lăng mộ và hiện vật còn lại. Ngày 24 tháng 3 năm 2005 tỉnh Quảng Nam đã tổ chức lễ
khánh thành nhà trưng bày, giới thiệu di tích Mỹ Sơn với diện tích 5.400 m² với nhà trưng bày
chính rộng 1.000 m² ngay lối dẫn vào di tích (khoảng 1 km) do Nhật Bản tài trợ không hoàn lại.
Tuy nhiên, hiện nay vẫn còn nhiều lo ngại về tình trạng của các công trình kiến trúc, một số
trong đó có khả năng sập đổ. Trong giai đoạn từ năm 2002 đến 2004, Bộ Văn hóa và Thông tin
Việt Nam đã chi khoảng 7 tỷ VNĐ (USD 440.000) cho dự án phục chế khẩn cấp Thánh địa Mỹ
Sơn; một dự án của UNESCO được hỗ trợ bởi chính phủ Ý với số tiền là USD 800.000 và các cố
gắng phục chế có nguồn vốn từ Nhật Bản hiện nay cũng đang góp phần ngăn chặn tình trạng
xuống cấp của chúng. Các công việc phục chế tại đây cũng được World Monuments Fund
(WMF) góp vốn.
Nguồn: internet
Tổng hợp: Meo Nguyen.
